سنگتراشی
سنگتراشی در ایران قرنها قبل از میلاد مسیح، با تهیه لوازمی جهت شکار حیوانات
و وسایل‌‌اولیه زندگی آغاز شده و بتدریج به اوج رونق و شکوفائی خود رسیده
است.
باز یافته های باستانی از جمله اشیائی که از حفاریهای تپه یحیی واقع در
کرمان بدست آمده موید آن است که پیشینه این صنعت به 4500 سال پیش از میلاد
می‌رسد و کشف این‌‌ظروف نشانگر آن است که در آن ایام تراش اشیا مختلف مصرفی و
تزئینی از سنگ سبز در‌کرمان رواج داشته که البته هنوز هم این نوع سنگ استخراج و
به مشهد فرستاده میشود.بطور کلی باید گفت که سنگتراشی در ایران قدیم بیشتر
به تهیه وسایل کشاورزی و آلات و‌ابزار شکار و کندن پوست حیوانات اختصاص داشته و
لوازم سنگی بدست آمده از غار‌مسکونی کمربند یا غار هوتو در نزدیکی بهشهر که
متعلق به 11000 تا 8000 سال قبل از‌میلاد مسیح میباشد نیز دلالت بر همین امر
دارد. سنگ در ساختن بناهای تاریخی و آثار‌باستانی هم نقش بسیار مهم و اساسی
داشته است. از جمله مهمترین ابنیه تاریخی میتوان‌از کاخ های دوران هخامنشی 7
حجاری‌های دوره ساسانی و... نام برد. تخت جمید نمونه بارزی از صنعت سنگبری
دوره هخامنشی است. بط‌وریکه از دو اتاق خزانه تخت جمشید که توسط‌‌هیات علمی
موسسه یکاگو کشف گردید بیش از 600 ظرف سنگی سالم و شکسته بدست‌‌آمد. از جمله این
ظروف یک جام پایه دار سنگی است
که قط‌عاتی از طلا و سنگهای قیمتی به آن اضافه شده و نوشتهای بنام
آشوربانیپال دارد.همچنین یک جام پایه دار از سنگ با کتیبهای بنام خشایار شاه جزو
ظروف اخیر است. روی‌‌لبه این جام دوازده قو مجسم گردیده که داخل جام را نگاه
میکنند. در دوره اشکانیان نیز‌سنگبری رایج بوده و نمونه آن در بیستون و در
قسمت پائین حجاری بزرگ داریوش وجود‌داشته و بعدها که طاقچهای بر روی آن کندهاند
تقریبامحو شده است. در آثار این دوره‌‌صورت برجستگی مختصری دارد ولی حالت
اشخاص خشک و بدون حرکت است همچنین‌نقش انسان سوار بر اسب مورد توجه
فراوانهنرمندان این دوره و نقوشی دیگر از این جمله موبد در حال نیایش و
سوزاندن عود در آتشدان در میان آثار این عصر نقش مهمی دارد.
سنگتراشی دوره ساسانی راازکنده کاری و نقوش برجسته بر روی 4 سنگ میتوان
شناخت‌‌که بیشتر آنها در دامنه کوههای فارس بوجود آمده است. اکثر این نقوش
بمنظور نمایاندن‌پیروزی بر سلاطین روم ایجاد گردیده است. کلیه حجاری‌های دوره
ساسانی عبارتست از 20حجاری که در نقش رستم، نقش رجب (2 کیلومتری شمال تخت
جمشید) فیروز آباد، سر،مشهد و شاپور واقع شده و علاوه براینها باید از یک
حجاری در سلماس (شمال غربی دریاچه‌‌ارومیه) و حجاری مفصل طاق بستان در نزدیکی
باختران نام برد که تمام این حجاریها بجز طاق‌بستان در یک دوره هفتاد ساله
(بین سالهای 225 تا 295 میلادی) ساخته شده است.
هنر مجسمه سازی و هیکل تراشی طاق بستان تفاوتی کلی با سایر آثار مشابه دارد
زیرا اگر‌چه تصاویر فرشتگان که در قسمت دیوار غار قرارگرفته با سنن اوایل دوره
ساسانیان انط‌باق دارد ولی نقوش بزرگ قسمتهای دیگر که شکار گراز و آهو را مجسم
می‌کند.
چه از لحاظ موضوع و چه از حیث سبک با صور مورد اشاره تفاوت ، دارد. این نقوش
که‌‌برجستگی آن چندان زیاد نیست قسمت بندیهای بسیار مشکل و غامضی را نشان
میدهد‌بطوریکه حرکات گرازها، آهوان و فیلها را کاملا ظاهر ساخته و چنان دقیق است
که حتی‌پارچه لباس شکارچیان نیز کاملا نمایان میباشد. این نقوش برجسته از لحاظ
سبک، همان‌نقاشی بر روی دیوار است.
با وجود آنکه در دین مبین اسلام نقش نمودن صورت انسان بر روی سنگ، پارچه و
غیر منع‌شده است اما نمونه‌های متعددی از سنگتراشی که در موزه‌های مختلف جهان
باقی مانده نشا نه هائی بارز از کندهکاریهای با ارزش این دوران را بدست
می‌دهد. از جمله میتوان از سنگ قبری که در سال 532 هجری تهیه شده و هم اکنون در
موزه هنرهای زیبا بوستن موجود‌است و با طرحهای خانه و نوشتههای گوناگون تزئین
شده و نیز نمونه‌های از سنگ مرمر که در حال حاضر در موزه متروپولیتن نیویورک
نگهداری میشود و متعلق به دوره مغولها است و‌اشکالی به شکل محراب روی آن
دیده میشود، نام برد. از زمان قاجار یک نمونه در چشمه‌علی قابل ذکر است. با
این وجود به آنکه به نظر برخی از محققان و باستان شناسان ایران‌سرزمین سنگ
میباشد و منابع سرشاری از انواع سنگها همچون مرمر و سنگ گندمی و سنگ سیاه (که
در تخت جمشید بکار رفته) ویش یزدی و سنگ سماق و سنگ آهکی و سنگ میکا‌را دارد ،
باید گفت که علیرغم این فراوانی، سنگ در معماری و هنر ایران پایگاهی نسبتا
فرعی داشته‌و شاید در این امر شکل پذیری گل سفال که با ذوق ایرانیان سازگارتر
بوده بی تاثیر نبوده‌‌است. امروزه دو مرکز اصلی سنگتراشی در ایران، قم و مشهد
است و هم اکنون در‌شهرهای مذکور عده ای از افراد در مراحل مختلف استخراج سنگ سنگ
بری، سنگتراشی و‌حکاکی روی سنگ اشتغال دارند. سنگتراشان در مشهد از انواع سنگها
نظ‌یر سنگ مرمر،سنگ نسوز، سنگ سیاه، سنگ زرد، سنگ قرمزو سنگ سفید استفاده
می‌نمایند که صرفنظر‌از سنگ سبز بقیه از معادن موجود در استان خراسان تامین
میشود. مصرف سنگ سیاه‌مشهد بعلت ارزانی و نقش پذیری زیاد بوده و نزدیک به 70%
سنگتراشان این نوع سنگ را‌مصرف میکنند ولی سنگ سبز کرمان بعلت گرانی و نیاز به
صرف وقت زیاد جهت تولید‌محصول مصرف کمتری دارد و فقط برای ساخت اشیا تزئینی بکار
میرود.
سنگتراشان قم از سنگ آلاباستر برای تولید محصولات استفاده میکنند و قابل ذکر
است که سنگتراشان در هر دو شهر علاوه بر انواع سنگ که شرح آن گذشت از مواد
دیگری نظ‌یر گچ،چسب سنگ، رنگ و پولیش نیز در جریان تولید محصولات استفاده
می‌نمایند و آلات و ابزار‌متداول در کارگاههای سنگتراشی معمولا بسیار ساده و
ابتدائی بوده و شامل وسایلی نظ‌یر‌چرخ سنگتراشی، الماسه، پرگار، قلم آهنی
سوهان اره و غیره میگردد. محصولات سنگی قم‌‌که سفید رنگ میباشد شامل شمعدان،
گلدان، سینی، کاسه، بشقاب، پایه آباژور، زیر‌سیگاری، چراغ خواب، تابلو، شکلات
خوری، گلابپاش، مجسمه و... در طرحها و اندازه‌های‌گوناگون است و محصولات سنگی
مشهد را از نظ‌یر کیفیت به سه دسته میتوان تقسیم کرد:
1- فرآورده‌های سنگ سیاه مشهد عبارت است از کاسه بشقاب، شکلات خوری، گلدان،
قدح،لیوان پایه دار، لیوان ساده و فنجان که بیشتر بصورت منقوش بوده اغلب به
طرحهای گل،کاروان و غیره مزین است.
2- فرآورده‌های سنگی مصرفی که شامل دیزی، هاون و غیره است
3- اشیائی که ازسنگ سبز کرمان و مرمر ساخته میشود. این مصنوعات بیشتر تزئینی
بوده و به قیمت گرانی به فروش می‌رسد و انواع متداول آن شامل زیر سیگاری،
قلم دان، جای‌نوار، چسب، گلدان، پایه پرچم و... در اندازه‌های مختلف است.
در مشهد برای تولید فرآورده‌های سنگی پس از استخراج سنگ از معدن با استفاده
از‌اره‌های دو سر اقدام به برش آن به قط‌عات کوچک نموده و پس از حمل آن به
کارگاههای‌سنگتراشی بر اساس نقشه تقریبی می‌تراشند سپس توسط دستگاه تراش آنرا به
شکل‌اصلی و موردنظر در می‌آورند. آخرین مرحله تولید سوهان کاری است که پس از
این عمل‌محصول بصورت مط‌لوب در می‌آید. بمنظور ایجاد نقوش مختلف در فرآورده‌های
سنگی پس‌‌از سوهان کاری آنرا در اختیار قلمزن قرار می‌دهند و قلمزن تصویر مورد
سفارش را با‌استفاده از قلمهای آهنی روی سنگهای سیاه حکاکی می‌کند و به این
ترتیب مراحل مختلف‌ساخت مصنوعات سنگی شامل: استخراج سنگ از معدن، تقسیم سنگ به
قط‌عات کوچک،تراش سنگ بااندازه اصلی با دستگاه، سوهان کاری قلمزنی و حکاکی
محصول آماده میباشد.محصولات مشهد به ویژه محصولات زینتی آن، معمولا به شکلی
حکاکی شده عرضه میشود.در این زمینه لازم به توضیح است که هر گاه صنعتگران
بخواهند بشقاب یا کاسه ای را با‌کنده کاری‌های اسگرافیت زینت دهند، روی آن را با
رنگ مشکی می‌پوشانند و سپس به‌‌کمک قلمهایی ظریف و با دقت و مهارت کافی روی
آن را به اشکال مورد نظر می‌تراشند و در‌نتیجه، سط‌ح رنگ‌آمیزی شده دست نخورده
باقی مانده و نقش، حالت مشکی برجسته ای به‌‌خود میگیرد .
سنگتراشان قم نیز باین نحو عمل میکنند که پس از تحویل سنگ در محل کارگاه و
بریدن آن‌با اندازه تقریبی محصولی که قصد تولیدش را دارند، ابتدا با کمک تیشه
شکل ابتدائی به‌‌آن می‌دهند و سپس بوسیله قلمهای فلزی درشت داخل آن را خالی
میکنند و توسط قلمهای کوچکتر آنرا پرداخت نموده و در مرحله نهایی نیز برای
صیقل دادن سط‌ح بیرونی‌‌محصول از سوهان یا سنگ سمباده استفاده می‌نمایند.
قابل ذکر است که در حال حاضر در برخی از کارگاههای سنگتراشی سنگتراشان
تکنولوژی را‌برای سرعت بخشیدن به کارشان به خدمت گرفته آن و اکثرا از دستگاهی
که شبیه اره‌های‌چوب بری است استفاده میکنند ولی در هر حال باید گفت که
سنگتراشی به کار مداوم و‌تلاش زیاد نیاز دارد، از اینرو در قیمت تمام شده یک
محصول سنگی عامل کار نقش مهمی‌دارد و حدود 80 درصد قیمت را تشکیل می‌دهد.در خاتمه
باید گفت که سنگتراشی این صنعت هفت هزار ساله به توجه بیشتری نیاز دارد
و‌لازمست به مسائل و مشکلاتش بیش از پیش پرداخته شود تا انشاا.. شاهد رونق
و‌شکوفائی آن باشیم.
سنگتراشی در ایران
سنگتراشی در ایران قرنها قبل از میلاد مسیح، با تهیه لوازمی جهت شکار حیوانات
و وسایل‌‌اولیه زندگی آغاز شده و بتدریج به اوج رونق و شکوفائی خود رسیده
است.
باز یافتههای باستانی از جمله اشیائی که از حفاریهای تپه یحیی واقع در کرمان
بدست آمده موید آن است که پیشینه این صنعت به 4500 سال پیش از میلاد می‌رسد و
کشف این‌‌ظروف نشانگر آن است که در آن ایام تراش اشیا مختلف مصرفی و تزئینی از
سنگ سبز در‌کرمان رواج داشته که البته هنوز هم این نوع سنگ استخراج و به مشهد
فرستاده میشود.بطور کلی باید گفت که سنگتراشی در ایران قدیم بیشتر به تهیه
وسایل کشاورزی و آلات و‌ابزار شکار و کندن پوست حیوانات اختصاص داشته و لوازم
سنگی بدست آمده از غار‌مسکونی کمربند یا غار هوتو در نزدیکی بهشهر که متعلق به
11000 تا 8000 سال قبل از‌میلاد مسیح میباشد نیز دلالت بر همین امر دارد. سنگ در
ساختن بناهای تاریخی و آثار‌باستانی هم نقش بسیار مهم و اساسی داشته است. از
جمله مهمترین ابنیه تاریخی میتوان‌از کاخ های دوران هخامنشی 7 حجاری‌های دوره
ساسانی و... نام برد. تخت جمید نمونه بارزی از صنعت سنگبری دوره هخامنشی است.
بط‌وریکه از دو اتاق خزانه تخت جمشید که توسط‌‌هیات علمی موسسه یکاگو کشف گردید
بیش از 600 ظرف سنگی سالم و شکسته بدست‌‌آمد. از جمله این ظروف یک جام پایه
دار سنگی است
که قط‌عاتی از طلا و سنگهای قیمتی به آن اضافه شده و نوشتهای بنام
آشوربانیپال دارد.همچنین یک جام پایه دار از سنگ با کتیبهای بنام خشایار شاه جزو
ظروف اخیر است. روی‌‌لبه این جام دوازده قو مجسم گردیده که داخل جام را نگاه
میکنند. در دوره اشکانیان نیز‌سنگبری رایج بوده و نمونه آن در بیستون و در
قسمت پائین حجاری بزرگ داریوش وجود‌داشته و بعدها که طاقچهای بر روی آن کندهاند
تقریبامحو شده است. در آثار این دوره‌‌صورت برجستگی مختصری دارد ولی حالت
اشخاص خشک و بدون حرکت است همچنین‌نقش انسان سوار بر اسب مورد توجه
فراوانهنرمندان این دوره و نقوشی دیگر از این جمله موبد در حال نیایش و
سوزاندن عود در آتشدان در میان آثار این عصر نقش مهمی دارد.
سنگتراشی دوره ساسانی راازکنده کاری و نقوش برجسته بر روی 4 سنگ میتوان
شناخت‌‌که بیشتر آنها در دامنه کوههای فارس بوجود آمده است. اکثر این نقوش
بمنظور نمایاندن‌پیروزی بر سلاطین روم ایجاد گردیده است. کلیه حجاری‌های دوره
ساسانی عبارتست از 20حجاری که در نقش رستم، نقش رجب (2 کیلومتری شمال تخت
جمشید) فیروز آباد، سر،مشهد و شاپور واقع شده و علاوه براینها باید از یک
حجاری در سلماس (شمال غربی دریاچه‌‌ارومیه) و حجاری مفصل طاق بستان در نزدیکی
باختران نام برد که تمام این حجاریها بجز طاق‌بستان در یک دوره هفتاد ساله
(بین سالهای 225 تا 295 میلادی) ساخته شده است.
هنر مجسمه سازی و هیکل تراشی طاق بستان تفاوتی کلی با سایر آثار مشابه دارد
زیرا اگر‌چه تصاویر فرشتگان که در قسمت دیوار غار قرارگرفته با سنن اوایل دوره
ساسانیان انط‌باق دارد ولی نقوش بزرگ قسمتهای دیگر که شکار گراز و آهو را مجسم
می‌کند.
چه از لحاظ موضوع و چه از حیث سبک با صور مورد اشاره تفاوت ، دارد. این نقوش
که‌‌برجستگی آن چندان زیاد نیست قسمت بندیهای بسیار مشکل و غامضی را نشان
میدهد‌بطوریکه حرکات گرازها، آهوان و فیلها را کاملا ظاهر ساخته و چنان دقیق است
که حتی‌پارچه لباس شکارچیان نیز کاملا نمایان میباشد. این نقوش برجسته از لحاظ
سبک، همان‌نقاشی بر روی دیوار است.
